(๑๑) วิมุตติมรรค:ทางแห่งความหลุดพ้น(ภาคปัญญา)

ขอนอบน้อมแด่พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น
ขอนอบน้อมแด่พระอรหันต์ อุปติสสะ ผู้รจรนา หนังสือวิมุตติมรรค

[๙๐] อีกประการหนึ่ง บุคคลเดินตามอริยมรรค เขาย่อมเห็นแต่ในนิพพาน นี้เรียกว่า สัมมาทิฏฐิ

เขาตื่นอยู่ในนิพพานเท่านั้น นี้เรียกว่า สัมมาสังกัปปะ
เธอละวจีทุจริต นี้เรียกว่า สัมมาวาจา
เธองดเว้นจากการกระทำชั่วทางกาย นี้เรียกว่า สัมมากัมมันตะ
เธอละความเพียรที่ผิด นี้เีรียกว่า สัมมาวายามะ
เธอนึกถึงนิพพานเป็นอารมณ์เสมอ นี้เีรียกว่า สัมมาสติ
เธอเพ่งนิพพานเป็นอารมณ์ นี้เรียกว่า สัมมาสมาธิ
​

[๙๑] ปัญญินทรีย์ ปัญญาพละ วิมังสาอิทธิบาท และธัมมวิจัยสัมโพชฌงค์ นับเข้าในสัมมาทิฏฐิ

วิริยินทรีย์ วิริยพละ วิริยอิทธิบาท ฉันทอิทธิบาท วิริยสัมโพชฌงค์ สัมมัปปธาน ๔ นับเข้าในสัมมาวายามะ

สตินทรีย์ สติพละ สติสัมโพชฌงค์ สติปัฏฐาน ๔ นับเข้าในสัมมาสติ

สมาธินทรีย์ สมาธิพละ จิตตอิทธิบาท สัทธินทรีย์ สัทธาพละ สมาธิสัมโพชฌงค์ ปีติสัมโพชฌงค์ ปัสสัทธิสัมโพธฌงค์ อุเบกขาสัมโพชฌงค์ นับเข้าในสัมมาสมาธิ

โพธิปักจิยธรรม ๓๗ ประการเหล่านี้ นับเข้าในอริยมรรคมีองค์ ๘ ดังนั้นพึงทราบทุกขนิโรธคามินีปฏิปทาอริยสัจดังกล่าวนี้
​

[๙๒]

(ถาม) เพราะเหตุไร พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสอริยสัจ ๔ ไม่ตรัสสอนอริยสัจ ๓ หรืออริยสัจ ๕
​

(ตอบ) (ถ้าตรัสสอนอริยสัจ ๓ หรืออริยสัจ ๔) ก็อาจทำให้เกิดความสงสัยได้ อริยสัจเหล่านี้เป็นผลและเป็นเหตุระดับโลกียะ และระดับโลกุตตระ เพราะฉะนั้น อริยสัจจึงมี ๔

(ถาม) อะไรเป็นผล อะไรเป็นเหตุของโลกียสัจจะ
(ตอบ) ทุกข์และสมุทัย เป็นผลเและเป็นเหตุของโลกียสัจจะ
นิโรธเป็นผลของโลกุตตระสัจะ มรรคเป็นเหตุของโลกุตตระสัจจะ เพราะฉะนั้นพระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสสอนอริยสัจเป็น ๔ มิใช่ ๓ หรือ๕

อีกประการหนึ่ง เพราะเหตุแห่งกิจ ๔ ดังนี้ คือ ปริญเญยยะ (ควรรู้) ปหาตัพพะ (ควรละ) สัจฉกตัพพะ (ควรทำให้แจ้ง) ภาเวตัพพะ (ควรเจริญ) อริสัจจึงมี ๔

​

[๙๓] ลักษณะของอริยสัจทั้งหลายเหล่านี้ พึงทราบโดยอุบาย ๑๑ ประการคือ โดยความหมาย โดยลักษณะ โดยลำดับ โดยย่อ โดยอุปมา โดยวิภาค (จำแนกอรรถแห่งอริยสัจ) โดยการแจกแจง โดยความเหมือนกัน โดยความต่างกัน โดยอย่างต่างๆ โดยเป็นธรรม หมวดหนึ่ง และต่อๆ ไปและโดยสงเคราห์

[๙๔] โดยความหมายของคำ

(ถาม) โดยความหมายของคำเป็นอย่างไร?
(ตอบ) อริสัจเป็นคำสอนของพระอริยเจ้า เพราะฉะนั้นจึงเรียกว่าอริยสัจ
​

เพราะการทำให้แจ้งอริยสัจสี่เหล่านี้ บุคคลจึงชื่อว่าทำอริสัจสี่ให้สมบูรณ์
คำว่า สัจจะ หมายความว่า ความเป็นอย่างนั้น (ตถตา) ความไม่เป็นอย่างอื่น ความเป็นอย่างเดียว ได้ทุกข์เป็นผล สมุทัยเป็นเหตุ นิโรธคือความดับที่เป็นผล มรรคคือทางอันสูงที่สุด พึงทราบโดยความหมายของคำดังกล่าวนี้

[๙๕] โดยลักษณะ

(ถาม) โดยลักษณะเป็นอย่างไร?
(ตอบ) ทุกข์มีลักษณะของความไม่สบายกายไม่สบายใจ
สมุทัยมีลักษณะเป็นเหตุให้เกิดทุกข์
นิโรธมีลักษณะของการไม่เกิดอีก
มรรคมีลักษณะเป็นทางแห่งความสำเร็จ
อีกนัยหนึ่ง ทุกข์มีลักษณะเป็นความเสียใจ ความคับแค้นใจ การประกอบไว้ ความจำกัด
สมุทัยมีลักษณะเป็นการสะสม เป็นเหตุ เป็นปัจจัย สังโยชน์เป็นอุปาทาน
นิโรธมีลักษณะเป็นเนกขัมมะ (ออกจากกาม) วิเวก อสังขตะ และอัพพยากตธรรม
มรรคมีลักษณะเป็นยาน การถึง การเห็นและการพึ่งพา
พึงทราบโดยลักษณะดังกล่าวนี้
​

[๙๖] โดยลำดับ

(ถาม) โดยลำดับอย่างไร?
(ตอบ) ทุกขสัจที่ตรัสสอนเป็นข้อแรก เพราะทุกข์มองเห็นได้ง่าย และเพราะในโลกนี้ เมื่อพูดถึงทุกข์แล้ว ก็สามารถที่จะเข้าใจได้โดยง่ายดาย สมุทัยสัจเป็นคำสอนถัดไป การดับสมุทัยก็คือการดับทุกข์อย่างสิ้นเชิง และมรรคเป็นคำสอนข้อสุดท้าย วิธีนี้มีลักษณะเหมือนกับแพทย์ผู้ฉลาดผู้หนึ่ง ตรวจหาตำแหน่งที่ปรากฎอาการของโรคเสียก่อน ต่อมาจึงค้นหาสาเหตุต่างๆ ที่ทำให้เกิด โรค เพื่อดับโรค แพทย์จึงสั่งยาให้ตามลักษณะของโรค ในที่นี้ พึงทราบว่า โรคเปรียบเหมือนทุกข์ เหตุและปัจจัย (ของโรค) เป็นสมุทัย การดับสิ้นไปของโรค เป็นนิโรธ และการให้ยารักษาโรคเป็นมรรค

พึงทราบอริยสัจโดยลำดับ ดังกล่าวนี้
​

[๙๗] อริยสัจสี่โดยย่อ

(ถาม) โดยย่อเป็นอย่างไร?
(ตอบ) ชาติ (การปรากฎของขันธ์ในภพนั้นๆ) เป็นทุกข์ การเกิดเป็นสมุทัย การดับไปแห่งทุกข์เป็นนิโรธ ทางนำไปสู่การดับทุกข์เป็นมรรค

ที่ใดมีกิเลส ที่นั้นมีทุกข์ กิเลสเป็นสมุทัย การกำจัดกิเลสเสียได้เป็นนิโรธ วิธีการกำจัดกิเลสเป็นมรรค

ทุกขสัจกำจัดสักกายทิฏฐิ สมุทัยสัจกำจัดอุจเฉททิฏฐิ ทุกขนิโรธสัจกำจัดสัสสตทิกฐิ มรรคสัจกำจัดมิจฉาทิฏฐิ ทั้งหมด

พึงทราบอริยสัจโดยย่อดังนี้
​

[๙๘] อุปมาด้วยต้นไม้ที่เป็นพิษ อุปมาด้วยเรือ อุปมาด้วยภาระ (ของหนัก)

(ถาม) โดยอุปมาอย่างไร?
(ตอบ) ทุกข์พึงเห็นว่าเป็นเหมือนต้นไม้มีพิษ สมุทัยเหมือนน้ำท่วมอยู่ฝั่งนี้ นิโรธเหมือนฝั่งโน้นที่เป็นแดนเกษมจากความทุกข์และความกล้ว และมรรคเหมือนเรือที่แล่นไปดี

บุคคลพึงเห็นทุกข์เหมือนของหนักที่นำไป สมุทัยเหมือนการถือของหนักนั้น นิโรธเหมือนการวางของหนักลง และมรรคเหมือนวิธีวางของหนัก

พึงทราบอริยสัจโดยอุปมาดังนี้
​

[๙๙] โดยวิภาค

(ถาม) โดยวิภาคอย่างไร?
(ตอบ) สัจจะมี ๔ คือ สัจจวาจา สัจจวิทยา ปรมัตถสัจจะ และอริยสัจ

ก็แล บุคคลพูดคำจริง ไม่พูดคำเท็จ นี้เรียกว่า สัจจวาจา
การค้นคว้าวิจัยว่่าสิ่งใดไม่จริง ไม่แท้ นี้เรียกว่า สัจจวิทยา
นิพพานเป็นปรมัตถสัจจะ
สัจจะที่ปฏิบัติโดยพระอริยเจ้า ชื่อว่า อริยสัจ อริยสัจเป็นสิ่งที่ควรทำให้แจ้ง

พึงทราบอริยสัจโดยวิภาค ดังนี้
​