เรื่องเล่าสมเด็จพระพุฒาจารย์ (โต) พรหมรังษี

เรื่องเล่าที่ 1 แสดงธรรมโปรดนักองค์ด้วง

คราวหนึ่ง นักองค์ด้วง เจ้าแผ่นดินเขมร กลุ้มพระทัย มีใบบอกเข้ามากราบบังคมทูลพระกรุณาต่อสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ให้ทรงทราบ จึงมีพระบรมราชโองการ โปรดให้สมเด็จพระพุฒาจารย์โต ไปแสดงธรรมโปรดนักองค์ด้วง สมเด็จโตฯ พร้อมคณะ จึงไปลงเรือสยามูปสดัมภ์ ไปยังจังหวัดจันทบุรี แล้วขึ้นเกวียนต่อไปยังเมืองตราด ขบวนเกวียนถึงตำบลหนึ่ง ที่มีเสือชุกชุมมาก เสือตัวหนึ่งกระโจนขวางหน้าเกวียน คนนำทางเอาพลองเข้าขวางไล่ตีเสือ แต่เสือไม่หนี กลับแยกเขี้ยวเข้าใส่ และรุกไล่เข้ามาชิดเกวียนของสมเด็จพระพุฒาจารย์โต แต่ท่านมิได้หวั่นเกรง กลับบอกว่า

“เสือเขาจะธุระฉันคนเดียวจ๊ะ ฉันจะขอทุเลาเสือสักคืนในที่นี้”

ครั้นแล้วท่านก็ลงจากเกวียน ให้ขบวนนำหน้าไปก่อน ท่านเองนอนขวางทางเสือ เสือก็นั่งเฝ้าท่านหนึ่งคืน รุ่งเช้าท่านจึงเชิญเสือให้กลับไป โดยมิได้รับอันตรายจากเสือแต่ประการใด แล้วท่านจึงเดินตามเกวียนไปจนทัน ครั้นไปถึงเมืองพระตะบอง นักองค์ด้วงจึงสั่งคนนำแคร่ออกมารับเสด็จ ทั้งนักองค์ด้วงและเจ้านายฝ่ายเขมร ตลอดถึงพ่อค้า คหบดีเขมร ต่างพร้อมใจกันมาฟังธรรมของสมเด็จจอมปราชญ์สยามกันอย่างยินดี สมเด็จพระพุฒาจารย์โต ได้เลือกเฟ้นหาธรรมะยกขึ้นแสดงชี้แจงและแปลแก้ไขเป็นภาษาเขมร ให้เข้าใจโดยตลอดและเห็นจริงตามเทศนาของท่าน จนต่างเกิดความเลื่อมใส และได้บูชาธรรม เป็นธรรมพลีบรรณาการมามากมาย สมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อได้ทรงทราบรายงานของสมเด็จพระพุฒาจารย์โต ที่บรรยายถวาย เมื่อได้กลับมาถึงกรุงเทพฯแล้ว ก็พอพระราชหฤทัยยิ่งนัก

 

เรื่องเล่าที่ 2 ปริศนาธรรม

ในครั้งที่สมเด็จพระปวเรนทราเมศร์มหิศเรศรังสรรค์ พระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จสวรรคตนั้น สมเด็จพระจอมเกล้าฯ เสด็จบำเพ็ญพระราชกุศลทักษิณานุปทาน ณ พระบรมศพ แต่พอเสด็จถึงพระทวารพระที่นั่งนั้น พวกพระสวดอภิธรรม ๘ รูป ท่านตกใจ เกรงพระบรมเดชานุภาพ จึงลุกขึ้นไปแอบในพระวิสูตรที่กั้นพระโกศ พระองค์ทรงกริ้วใหญ่ ตรัสว่า

“ดูถูกข้า เห็นข้าเป็นเสือ เป็นยักษ์ เอาไว้ไม่ได้ ต้องสึกให้หมด”

รับสั่งแล้วทรงพระอักษรถึงสมเด็จพระพุฒาจารย์โต ให้พระธรรมเสนา นำพระราชหัตถเลขามาถวายสมเด็จพระพุฒาจารย์โต ท่านรับพระราชหัตถเลขามาอ่านดูแล้วก็จุดธูป ๓ ดอก จี้ไปที่กระดาษนั้น ที่ว่างลายพระหัตถ์ แล้วส่งให้พระธรรมเสนา นำมาถวายคืนในเวลานั้น ครั้นพระธรรมเสนาทูลเกล้าถวาย ทรงทอดพระเนตรเห็นรูกระดาษไหม้ไม่ลามถึงตัวหนังสือ ก็ทรงทราบธรรมปริศนา จึงรับสั่งว่า

“ อ้อ ท่านให้เราดับ ราคะ โทษะ โมหะ อันเป็นไฟสามกอง งดที งดที เอาเถอะๆ ถวายท่าน ”

แล้วจึงให้พระธรรมเสนา ไปเอาตัวพระสวด มานั่งประจำที่ให้หมด แล้วทรงแนะนำสั่งสอน ระเบียบจรรยาในหน้าพระที่นั่ง ให้พระรู้ระเบียบรับเสด็จ แต่นั้นมา

 

เรื่องเล่าที่ 3 ปริศนาธรรม (ต่อ)

อีกครั้งหนึ่ง เมื่อถึงเดือน ๑๒ ลอยกระทงหลวง พระเจ้าอยู่หัว เสด็จลงประทับพระที่นั่งชลังคะพิมาณ(ตำหนักแพ) พร้อมด้วยฝ่ายในเป็นอันมาก สมเด็จพระพุฒาจารย์โต แจวเรือข้ามฟากฝ่าริ้วขบวนเข้ามา เจ้ากรมเรือตั้งจับเรือแหกทุ่นไว้ มีรับสั่งถามว่าเรือใคร เจ้ากรมกราบบังคมทูลพระกรุณาว่า เรือ สมเด็จพระพุฒาจารย์โต จึงรับสั่งว่า เอาเข้ามานี่ ครั้นเจ้ากรมเรือดั้ง นำเรือสมเด็จฯเข้าไปถวาย จึงนิมนต์ให้นั่งแล้วรับสั่งว่า

“ ไปไหน ทำไมเป็นถึงสมเด็จเจ้าแล้ว เหตุใดจึงต้องแจวเรือเอง เสียเกียรติยศแผ่นดิน ”

สมเด็จโต จึงกล่าวตอบว่า “ ทูลขอถวายพระพร อาตมาทราบว่าเจ้าชีวิตเสวยน้ำเหล้า สมเด็จเจ้าก็ต้องแจวเรือ ”

พระเจ้าอยู่หัวจึงตร้สว่า “ อ้อ จริงจริง การกินเหล้าเป็นโทษ เป็นมูลเหตุให้เสื่อมเกียรติยศแผ่นดินใหญ่โตทีเดียว ตั้งแต่วันนี้ไป โยมจะถวายพระคุณเจ้า จักไม่กินเหล้าอีกแล้ว ”

สมเด็จพระพุฒาจารย์โต เลยถวายยถาสัพพี ถวายอดิเรก ถวายพระพรลา

 

เรื่องเล่าที่ 4 เดินร้องไห้รอบวัด

จวบจนเมื่อปีมะโรง ๒๔๑๑ สมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จสวรรคต เมื่อสมเด็จโต ท่านทราบข่าวก็เดินร้องไห้ไปรอบวัด ทั้งบ่นไปด้วย ร้องไห้ไปด้วย ว่าสิ้นสนุกแล้ว ครั้งนี้สิ้นสนุกแล้ว เดินร้องไห้ไปด้วยเสียงอันดังจนใครๆ ได้ยินกันทั่ว ครั้นสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ์ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ขึ้นเถลิงถวัลยราชสืบสันตติวงศ์แล้ว สมเด็จโตท่านจึงทำพระพิมพ์แบบ ๕ ชั้น ๗ ชั้น ๙ ชั้น ขึ้น (เป็นต้นกำเนิดของพระสมเด็จ ที่นิยมกันอย่างกว้างขวางในปัจจุบัน) ด้วยตั้งใจว่าจะถวายสมเด็จพระจุลจอมเกล้าฯ แต่ก็ไม่ได้ถวาย (มีหลักฐานว่า พระพิมพ์ของท่านที่ทำครั้งหลังนี้ พระครูปลัดสัมภิพัฒน์ ได้แจกจ่ายให้กับประชาชน ที่ไปสักการะศพของสมเด็จพระพุฒาจารย์โต เมื่อท่านมรณภาพลงแล้ว)

สมเด็จพระพุฒาจารย์โต เข้าใจในธรรมะที่ลุ่มลึก ทรงสุขุมคัมภีรภาพ และหยั่งรู้ภูมิธรรมของบุคคลที่สนทนาด้วย ว่าสมควรจะสนทนากับบุคคลนั้นด้วยธรรมขั้นไหน และเนื่องด้วยสมเด็จฯ มีอายุพรรษาสูงกว่าพระเถระราชาคณะใดๆ ในครั้งนั้น ภายหลังที่ สมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จสวรรคตและสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จเถลิงถวัลยราช สืบสันตติวงศ์แล้ว สมเด็จพระพุฒาจารย์โต ได้ถวายธรรมเทศนาพิเศษว่าด้วย ทศพิธราชธรรมและจักรวรรดิวัตรเป็นวันแรก

 

เรื่องเล่าที่ 5 แก้ปัญหา

สมเด็จพระพุฒาจารย์โต ท่านนิยมธุดงค์วัตร ไปเกือบทุกหนทุกแห่งในประเทศสยาม และไม่ยึดถือในสมณศักดิ์ ท่านได้หลีกเลี่ยงอยู่ตลอดเวลา มาถึง ๓ รัชกาล จนถึงรัชกาลที่ ๔ จึงต้องจำยอม และเนื่องด้วยท่านอายุมากประการหนี่ง อีกทั้งยึดถือต่อความถูกต้องและหลักธรรมคำสอนอย่างเคร่งครัด จนบางครั้งดูเหมือนว่าจะมิได้เกรงกลัวต่อพระราชอาญา แต่ท่านหาได้เป็นผู้เย่อหยิ่ง แข็งกระด้าง กลับเป็นผู้อ่อนน้อม ยำเกรงผู้ใหญ่ พระสงฆ์ แม้กระทั่งคน สัตว์ ทั่วไป ก็ประพฤติเช่นเดียวกัน ถ้าท่านเห็นพระหรือสามเณรแบกคัมภีร์เรียน ท่านเป็นต้องหมอบก้มลงเคารพเสมอ การเทศน์ถวายต่อสมเด็จพระจอมเกล้าฯ ก็มีเหตุให้ทรงกริ้วอยู่เสมอ แต่ก็มิได้ถูกพระราชอาญาแต่ประการใด เพราะสมเด็จพระจอมเกล้าฯ ก็เคยบวชเรียน และเข้าใจในพระธรรมอย่างลึกซึ้ง ก่อนที่จะได้ทรงขึ้นครองราชย์ มาในรัชสมัยของสมเด็จพระจุลจอมเกล้าฯ ก็เช่นเดียวกัน ดังเช่นครั้งหนึ่งเมื่อสมเด็จพระจุลจอมเกล้าฯ เสด็จขึ้นเถลิงถวัลยราช สืบสันตติวงศ์นั้น เจ้านายพระบรมวงศานุวงศ์ ต่างทรงปริวิตกว่า อาจมีการจับกุมหรือเกิดเรื่องกันในหมู่ข้าราชการ และพระราชวงศ์ เพราะมีข่าวลือกันต่างๆไปในทางไม่เป็นมงคล บางคนถึงกับพูดว่า “พ่อคุณ นี่พ่อจะอยู่ได้สักกี่วัน” เพราะขณะนั้นกำลังทรงประชวร บางคนพูดว่าเกรงจะถูกแย่งราชสมบัติ ด้วยเหตุนี้ สมเด็จฯจึงได้จุดไต้เข้าหาเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ ผู้สำเร็จราชการแผ่นดิน ในตอนกลางวัน เมื่อเข้าไปถึงจวนเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ แลเห็นท่านจึงได้ถามถึงความประสงค์ สมเด็จฯได้เจริญพรตอบว่า “อาตมาภาพ ได้ยินว่าทุกวันนี้ แผ่นดินมืดมัวนัก เพราะมีคนคิดร้ายจะเอาแผ่นดิน ไม่ทราบว่าจะเท็จจริงประการใด ถ้าแม้นเป็นความจริง อาตมาใคร่จะขอบิณฑบาตเขาเสียสักครั้งหนึ่ง” เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ จึงตอบแก่สมเด็จพระพุฒาจารย์โต ว่า “พระคุณเจ้า อย่าได้วิตกเลย ตราบใดที่กระผมยังมีชีวิตอยู่ จะไม่ให้แผ่นดินมืดมัวลง ด้วยมีผู้ใด แย่งแผ่นดินได้เป็นอันขาด”

 

เรื่องเล่าที่ 6 แสดงธรรมแก่ปราชญ์หลายศาสนา

ในราวปีมะเมีย เมื่อพ.ศ.๒๔๑๓ ในรัชกาลที่ ๕ ที่บ้านสมเด็จเจ้าพระยามหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง) ได้จัดการประชุมนักปราชญ์ทุกชาติ ทุกภาษา ที่รอบรู้การศาสนาของชนชาติของตน ในการนี้สมเด็จเจ้าพระยามหาศรีสุริยวงศ์ ได้อาราธนาสมเด็จพระพุฒาจารย์โต ไปเผยแพร่ความรู้ในพระพุทธศาสนาของชาวสยาม พอถึงวันกำหนด เมื่อสมเด็จโตฯไปถึง ปราชญ์ทั้งหลายพร้อมใจกันให้เกียรตินักปราชญ์ไทยก่อน ท่านจึงขึ้นบัลลังก์แสดงธรรม ต่อที่ประชุมปราชญ์และขุนนางทั้งปวงทันทีว่า

“พิจารณา มหาพิจารณา พิจารณา มหาพิจารณา ๆๆๆ...”

เป็นดังนี้ ซ้ำๆ กันอยู่เป็นเวลากว่าชั่วโมง จึงมีผู้สะกิดเตือนท่านว่า ให้ขยายคำอื่นให้ฟังบ้าง สมเด็จโตฯ ก็เปล่งเสียงให้ดังขึ้นกว่าเดิมอีกว่า

“พิจารณา มหาพิจารณา พิจารณา มหาพิจารณา ๆๆๆ...”

เฉพาะสองคำนี้อยู่อีกกว่าชั่วโมง ก็ถูกสะกิดเตือนอีก สมเด็จโต ท่านก็ตะโกนดังกว่าครั้งที่สองอีกว่า

“พิจารณา มหาพิจารณา พิจารณา มหาพิจารณา ๆๆๆ... อธิบายว่า การของโลกก็ดี การของชาติก็ดี การของศาสนาก็ดี กิจที่จะพึงกระทำต่างๆ ในโลกก็ดี กิจควรกระทำสำหรับข้างหน้าก็ดี กิจควรกระทำให้สิ้นธุระทั้งปัจจุบันและข้างหน้าก็ดี สำเร็จกิจเรียบร้อยดีงามได้ ด้วยกิจพิจารณาเป็นขั้นๆ พิจารณาเป็นเปราะๆเข้าไป ตั้งแต่หยาบๆ และปานกลาง และขั้นสูง ขั้นละเอียด พิจารณาให้ประณีตละเมียดเข้า จนถึงที่สุดแห่งเรื่อง ถึงที่สุดแห่งอาการ ให้ถึงที่สุดแห่งกรณี ให้ถึงที่สุดแห่งวิธี ให้ถึงที่สุดแห่งประโยชน์ยืดยาว พิจารณาให้รอบคอบทั่วถึงแล้ว ทุกๆ คนจะรู้จักประโยชน์คุณเกื้อกูลตน ตลอดทั้งเมื่อนี้ เมื่อหน้า จะรู้ประโยชน์อย่างยิ่งได้ ก็ต้องอาศัยกิจพิจารณาเลือกฟั้น คั้นหา ของดีของจริง เด่นชัดปรากฏแก่คน ก็ด้วยการพิจารณาของคนนั่นเอง ถ้าคนใด สติน้อยถ่อยปัญญา พิจารณาเหตุผลเรื่องราวกิจการงานของใคร ของธรรมดาแต่พื้นๆ ก็รู้ได้พื้นๆ ถ้าพิจารณาด้วยสติปัญญาเป็นอย่างกลาง ก็รู้เพียงชั้นกลาง ถ้าพิจารณาด้วยสติปัญญาอันละเอียดลึกซึ้ง ในข้อนั้นๆ อย่างสูงสุด ไม่หลับหูหลับตา ไม่งมงายแล้ว อาจจะเห็นผลแก่ตน ประจักษ์แท้แก่ตนเอง ดังปริยายมาทุกประการ จบทีฯ”

ครั้นจบแล้ว ท่านลงจากบัลลังก์ ก็ไม่มีนักปราชญ์อื่นๆ ออกปากขัดคอคัดค้านถ้อยคำของท่าน แม้แต่คนเดียว เจ้าพระยามหาศรีสุริยวงศ์ พยักหน้าให้หมู่นักปราชญ์ทั้งหลายขึ้นบัลลังก์ต่อ ต่างคนก็ต่างแหยงไม่อาจขึ้นแถลงต่อที่ประชุมได้ ถึงแม้ต่างจะตระเตรียมเขียนกันมาแล้ว แต่คำของสมเด็จโต ท่านได้ครอบคลุมเรื่องต่างๆ ไว้ทั่วถึงหมด เมื่อปราชญ์ทั้งหลายเกียงกัน จนไม่มีผู้ใดกล้าขึ้นแถลงต่อที่ประชุม จึงต้องเลิกประชุมปราชญ์ในวันนั้น และต่างก็แยกย้ายกันกลับไป

 

เรื่องเล่าที่ 7 อุปมาเรื่องนิพพาน

ครั้งหนึ่ง มีผู้ทูลถามต่อสมเด็จพระพุฒาจารย์โต ถึงเรื่องนิพพาน มีบางคนว่านิพพานแปลว่าดับบ้าง ออกจากเครื่องร้อยรัดทั้งหลายบ้าง แปลว่าเกิดแล้วไม่มีตายบ้าง หรือตายแล้วไม่เกิดบ้าง บางท่านก็บอกว่าหมายถึงการดับจากกิเลสทั้งปวง แต่ละท่านเข้าใจกันไปหลายแง่มุม เกิดความรู้สึกคลางแคลงไม่แจ่มชัดเด็ดขาด สมเด็จโตฯท่านก็บอกว่า ท่านไม่รู้แน่ชัด แต่จะเล่าเป็นอุปมา อุปมัย เปรียบเทียบให้เข้าใจกันเอาเอง ตามเหตุผลและปัญญา ของแต่ละท่านจะเข้าใจเอาเอง ว่า

“ เมื่อกาลครั้งหนึ่ง มีหญิงสาวสองคนพี่น้อง วันๆ จ้องคิดอยู่แต่การมีสามี ทุกวันจะอาบน้ำ แต่งตัวทาขมิ้น นุ่งผ้าไหมหวีผม ผัดหน้านวลเช้ง เพื่อให้ผู้ชายแลเห็นแล้วเกิดรักใคร่ จะได้มาสู่ขอแต่งงาน ต่อมาไม่นานนัก ก็สมปรารถนาเข้าจนได้ ผู้พี่สาวก็พบคู่เป็นชายหนุ่ม มีชื่อเสียงมาสู่ขอ แล้วแต่งงานร่วมหอห้องกันอย่างมีความสุข เมื่อน้องสาวมาเยี่ยมก็ขอให้พี่สาวเล่าถึงการหลับนอนกับสามีว่า มีรสชาติครึกครื้น สนุกสนานชื่นบานอย่างไร พี่สาวก็นั่งตรึกตรอง ไม่รู้จะเล่าถึงความรื่นรมย์หฤหรรษ์ว่าอย่างไรดี จึงบอกกับน้องสาวว่า ถ้าน้องอยากรู้ว่ามันสนุกสนานแค่ไหน ก็ขอให้น้องได้แต่งงานดูเองเถิด ต่อมาน้องสาวก็ได้แต่งงานสมใจอยาก ครั้นพี่สาวมาเยี่ยม จึงได้เอ่ยถามน้องว่า การหลับนอนกับสามี รื่นรมย์สมใจแค่ไหน ฝ่ายน้องสาวก็ตอบเป็นนัยยะ ด้วยความระรื่น พร้อมๆ กันนั่นเอง ทั้วสองสาวพี่น้องก็นั่งหัวร่อต่อกระซิก ฮิฮะ กันตามประสาคนที่รู้จักรสความรื่นรมย์แห่งโลกสันนิวาส ”

อันอุปมาแฝงอารมณ์ขันนี้ เปรียบได้กับข้อธรรมะที่ว่า ผู้ศึกษาและปฏิบัติเท่านั้น จะเห็นได้ด้วยตนเอง อันเป็นความรู้เฉพาะตน เป็นสิ่งที่บอกเล่าและอธิบายได้โดยยาก เมื่อได้ประสบเองแล้วก็จะเข้าใจโดยง่าย ไม่ต้องถามเซ้าซี้ เช่นผู้หญิง ๒ คน ได้แสดงมา

 

เรื่องเล่าที่ 8 การก่อสร้างวัด พระพุทธรูปและพระเครื่อง

สมเด็จพระพุฒาจารย์โต มีความคิดริเริ่มในการเผยแพร่พระพุทธศาสนาในหลายๆ ด้าน ท่านสร้างวัดและพระพุทธรูปขนาดใหญ่ ไว้ทั่วไปในภาคกลาง เช่น

- สร้างวัดอินทรวิหาร ที่บางขุนพรหม พร้อมทั้งพระยืนองค์ใหญ่
- สร้างพระนอนที่วัดช่องลม ธนบุรี
- สร้างพระนั่งที่วัดพิดเพียน อยุธยา
- สร้างพระนอนที่วัดท่าหลวง แขวงพระพุทธบาท
- สร้างพระโตที่วัดไชโย อ่างทอง
- และสร้างพระยืนที่วัดกลาง โพธาราม ราชบุรี เป็นต้น

ซึ่งคนในสมัยนี้คงไม่รู้จักกันดีนัก แต่ที่เป็นที่นิยมและคนทั่วไปรู้จักกันดี ตั้งแต่อดีตมาจนปัจจุบันนั้น เห็นจะได้แก่การสร้าง “พระสมเด็จ” อันขึ้นชื่อลือเลื่อง ซึ่งท่านได้สร้างพระพิมพ์แบบต่างๆ ไว้มากมาย มีรูปแบบและลักษณะที่แตกต่างกันออกไป แต่มีชื่อเสียงทางด้านพุทธคุณ จนเป็นที่เสาะแสวงหากันในปัจจุบันทั้งมีราคาค่างวดสูงลิบลิ่ว คือ พระสมเด็จพิมพ์ใหญ่ ท่านเป็นผู้ที่คิดรูปแบบนี้ขึ้นเป็นองค์แรก โดยมีความหมายอย่างลึกซึ้งยิ่ง คือ รูปเหลี่ยมด้านไม่เท่าที่เป็นกรอบนอก หมายถึงแผ่นดินที่ทรงพระอริยสัจจ์อยู่ วงโค้งในรูปสี่เหลี่ยม หมายถึงอวิชาที่คลุมพิภพอยู่ รูปสามเหลี่ยมในวงโค้ง หมายถึงพระรัตนตรัย รูปพระนั่งขัดสมาธิบนบัลลังก์แทนองค์พระสัมมาสัมพุทธเจ้า ตอนตรัสรู้ อนุตรสัมมาสัมโพธิ์ญาณ
ฐาน ๓ ชั้น หมายถึง พระไตรปิฎก ดังนี้

จนถึงปลายปีพ.ศ.๒๔๑๓ สมเด็จพระพุฒาจารย์โต ได้มีลายลิขิตแจ้งแก่กรมสังฆการีว่า จะขอพระราชทานราชานุญาตยกเป็นกิตติมศักดิ์ ด้วยเหตุชราภาพ ไม่สามารถรับราชการเทศน์หรือสวดฉัน ในพระบรมมหาราชวังได้ จากนั้นท่านก็เดินทางไปยังที่ต่างๆ ตามสบาย และขึ้นไปนมัสการพระพุทธบาทเสมอ ทุกปี ถ้าอยู่จำพรรษาที่วัดระฆัง ท่านก็จะกดพระพิมพ์ของท่านไปเรื่อยๆ จนได้ครบ ๘๔,๐๐๐ องค์ และปิดทองไปได้ ๔๐,๐๐๐ กว่าองค์ ตั้งใจว่าจะถวายแด่ สมเด็จพระจุลจอมเกล้าฯ ครั้นถึงเดือน ๕ ปีวอก พ.ศ. ๒๔๕๑ ท่านไปดูการก่อพระโต วัดบางขุนพรหมใน ก็ไปอาพาธด้วยโรคชราภาพอยู่ ๑๕ วัน ก็มรณภาพ สิริรวมชนมายุ ๘๔ ปีบริบูรณ์

ขอบคุณที่มา:หนังสือ ๑๕ พระอริยสงฆ์/สีสรรสาระ