ปกิณณกธรรม

เยวาปนกธรรม = ธรรมเหล่าใดเหล่าหนึ่ง กำหนดไม่ได้ว่า ธรรมข้อไหนจะเกิดเป็นธรรมที่กำหนดได้ยาก ปรากฎไม่ชัดเจน มี ๑๖ อย่าง อยู่ในสังขารขันธ์ ได้แก่

• อนิยตโยคีเจตสิก ๑๑ คือ อิสสา มัจฉริยะ กุกกุจจะ วีระตี ๓ กรุณา มุทิตา มานะ ถีนะ มิทธะ
• และ ฉันทะ อธิโมกข์ ตัตตรมัชฌัตตตา มนสิการ อุทธัจจะ

ในอกุศลสังขาริกจิต ๕ อาจจะมีถีนะ มิทธะประกอบหรือไม่ก็ได้

ถีนะ มิทธะทั้งสองนี้เกิดร่วมกับอนิยตโยคีเจตสิกดวงอื่นๆได้ เช่นเดียวกับมานะ หรืออิสสา มัจฉริยะ กุกกุจจะ ดวงใดดวงหนึ่ง

• แต่อิสสาจะไม่เกิดร่วมกับมัจฉริยะหรือกุกกุจจะ
• มัจฉริยะก็จะไม่เกิดร่วมกับอิสสาหรือกุกกุจจะ
• กุกกุจจะก็จะไม่เกิดร่วมกับอิสสาหรือมัจฉริยะ

 

อนิยตโยคีเจตสิก


อนิยตโยคีเจตสิก ๑๑ คือ อิสสา มัจฉริยะ กุกกุจจะ วีระตี ๓ กรุณา มุทิตา มานะ ถีนะ มิทธะ

• อิสสา. มัจฉริยะ. กุกกุจจะ ทั้ง ๓ เป็นเจตสิกที่เกิดร่วมกับโทสะเจตสิก จะเกิดที่โทสมูลจิต ๒ แต่เกิดได้ทีละดวง จะไม่เกิดพร้อมกัน เช่น (อิสสาเกิด. มัจฉริยะกับกุกกุจจะ ก็จะไม่เกิด)(มัจฉริยะเกิด.อิสสากับกุกกุจจะก็ไม่เกิด)(กุกกุจจะเกิด. อิสสากับมัจฉริยะก็ไม่เกิด) เรียกว่านานากทาจิ
• วีระตี ๓ ได้แก่ สัมมาวาจา สัมมากัมมันตะ สัมมาอาชีวะ จะเกิดกับมหากุศลจิต ๘ ดวง แต่เกิดได้ที่ละดวงไม่พร้อมกัน แต่ถ้าเกิดในโลกุตตรจิตเกิดได้พร้อมกัน ๓ ดวงนี้ เป็นนานากทาจิ
• อัปปมัญญา ๒ คือ กรุณา มุทิตา ทั้งสองนี้ เกิดได้ในมหากุศลจิต ๘ มหากิริยาจิต ๘ และในมหัคคต ๑๒ เว้นมหัคคตอุเบกขา ๑๕ เกิดได้ทีละดวงไม่พร้อมกัน เรียกว่านานากทาจิ
• มานะเจตสิก จะเกิดได้กับโลภะวิปปยุตตจิต ๔ แต่เป็นบางครั้งบางคราว คือบางครั้งก็เกิดบางครั้งก็ไม่เกิด เช่นบางครั้งยกธรรมเปรียบเทียบกับบุคคลอื่นมานะเจตสิกึงจะเกิด ถ้าไม่ยกธรรมเปรียบเทียบกับบุคคลอื่นก็ไม่เกิด เรียกว่ากทาจิ
• ถีนะ มิทธะเจตสิก ทั้งสองนี้จะเกิดขึ้นกับจิตที่เป็นอกุศลสสังขาริกจิต ๕ ดวง ถ้าเกิดขึ้นก็ต้องเกิดขึ้นพร้อมกันเสมอ เรียกว่า สหกทาจิ

 

จิตที่เกิดได้ทั่วไปในภูมิ ๓๐ เว้นอสัญญสัตตพรหม ได้แก่
- มหากุศลจิ ๘
- โลภะวิปปยุตตจิต ๔
- อุทธัจจะสัมปยุตตจิต ๑
รวมได้ ๑๓ ดวง

 

จิต ๒๐ ดวง คือ
โทสะมูลจิต ๒
กามาวจรวิปากจิต ๑๘
(เว้นกุศลวิบากจักขุวิญญานจิต ๑ กุศลวิบากโสตวิญญานจิต ๑ กุศลวิบากสัมปฏิจฉนจิต ๑ สันตีรณจิต ๒)
ย่อมเกิดได้ในกามภูมิเสมอ

จิต ๕ ดวง รูปาวจรวิบากจิต ๕ เกิดในรูปภูมิ
จิต ๔ ดวง อรูปาวจรวิบากจิต ๔ เกิดในอรูปภูมิ

 

จิต ๑๘ ดวง คือ
- รูปาวจรกุศลจิต ๕
- รูปาวจรกิริยาจิต ๕
- กุศลวิบากจักขุวิญญานจิต ๑
- กุศลวิบากโสตวิญญานจิต ๑
- กุศลวิบากสัมปฏิจฉนวิญญานจิต ๑
- สันตีรณจิต ๒
- อเหตุกกิริยาจิต ๒ (เว้นโวฏฐัพพนจิต ๑)
- โสดาปัตติมรรคจิต ๑
ย่อมเกิดในกามภูมิและรูปภูมิ

 

จิต ๔๒ ดวง คือ
- มหากุศลจิต ๘
- มหากิริยาจิต ๘
- อรูปาวจรกุศลจิต ๔
- อรูปาวจรกิริยาจิต ๔
- โลกุตตรจิต ๗ (โสดาปัตติมรรคจิต ๑)
- อกุศลจิต ๑๐ (โทสมูลจิต ๒)
- มโนทวาราวัชชนจิต ๑
ย่อมเกิดได้ในภูมิทั้ง ๓

 

จิตที่ไม่สามารถรู้ถึงสภาวะของปรมัตถ์ได้ มีจำนวน ๒๑ ดวง คือ
- รูปาวจรจิต ๑๕ (เว้นอภิญญาจิต ๒)
- อากาสานัญจายตนฌานจิต ๓
- อากิญจัญญายตฌานจิต ๓
อธิบาย
- รูปาวจรปฐมฌานจิต มีบัญญัติธรรมารมณ์ ๒๕ ได้แก่ กสิณบัญญัติ ๑๐ อสุภบัญญัติ ๑๐ โกฏฐาสบัญญัติ ๑
อานาปานบัญญัติ ๑ ปิยมนาปสัตวบัญญัติ ๑ ทุกขิตสัตวบัญญัติ ๑ สุขิตสัตว์บัญญัติ ๑
- รูปาวจรทุติยฌานจิต ๓ ]
- รูปาวจรตติยฌานจิต ๓ ] มีบัญญัติธรรมารมณ์ ๑๔ ได้แก่ กสิณบัญญัติ ๑๐ อานาปาน
- รูปาวจรจตุตถฌานจิต ๓]บัญญัติ ๑ ปิยมนาปสัตวบัญญัติ ๑ ทุกขิตสัตวบัญญัติ ๑ สุขิตสัตว์บัญญัติ ๑

- รูปาวจรปัญจมฌานจิต ๓ มีบัญญัติธรรมารมณ์ ๑๒ ได้แก่ กสิณบัญญัติ ๑๐ อานาปานบัญญัติ ๑ มัชฌัตตสัตว์บัญญัติ ๑
- อากาสานัญจายตนฌานจิต ๓ มีกสิณุคฆาฏิมากาสบัญญัติ เป็นอารมณ์
- อากิญจัญญายตนฌานจิต ๓ มีนัตถิภาวบัญญัติ เป็นอารมณ์

 

จิตที่ไม่สามารถรู้บัญญัติได้ มีจำวน ๓๙ ดวงคือ
- ทวิปัญจวิญญานจิต ๑๐
- มโนธาตุ ๓
- สัณตีรณจิต ๓
- มหาวิปากจิต ๘
- หสิตุปปาท ๑
- วิญญานัญจายตฌานจิต ๓
- เนวสัญญานาสัญญายตนฌานจิต ๓
- โลกุตตรจิต ๘
อธิบาย
- จักขุวิญญาณจิต ๒ มี รูปารมณ์
- โสตวิญญาณจิต ๒ มี สัททารมณ์
- ฆานวิญญาณจิต ๒ มี คัณทารมณ์
- ชิวหาวิญญาณจิต ๒ มี รสารมณ์
- กายวิญญาณจิต ๒ มี โผฏฐัพพารมณ์
- มโนธาตุ ๓ มีปัญจารมณ์
- สันตีรณจิต ๓ มหาวิบากจิต ๘ หสิตุปปาทจิต ๑ มีอารมณ์ ๖ ที่เป็นกามธรรม
- วิญญาณัญจายตนฌานจิต ๓ มีอากาสานัญจายตนฌานและกิริยาฌาน เป็นอารมณ์ตามสมควร
- เนวสัญญานาสัญญายตนฌานจิต ๓ มีอากิญจัญญายตนกุศลฌานและกิริยาฌาน เป็นอารมณ์ตามสมควร
- โลกุตตรจิต ๘ มีพพานเป็นอารมณ์

อารมณ์ของจิตเหล่านี้ เป็นปรมัตถอารมณ์ทั้งสิ้น

 

จิตที่ไม่สามารถรับอารมณ์ที่เป็นรูปได้ รับอารมณ์ที่เป็นนามอย่างเดียว มี ๑๔ ดวง คือ
- วิญญาณัญจายตนฌานจิต ๓
- เนวสัญญานาสัญญายตนฌาน ๓
- โลกุตตรจิต ๘