55. ...จากดาวดึงส์ ถึงทานตะวัน…

​

ไหว้พระบนเขากบเสร็จแล้ว ขาเดินแทบไม่ออก นานๆ จะได้เดินขึ้นบันไดเป็นร้อยๆ ขั้นอย่างนี้
ตอนเดินลงมาที่รถก็ต้องเดินลงบันไดอีกยี่สิบขั้นได้...เข่าอ่อน.... อ่ะ ขับรถลงเขากบก่อน
ตอนลงนี่ต้องอ่านป้ายดีๆ นะ เพราะค่อนข้างสับสน ป้ายบอกทางลงไม่ชัดเจน อาจจะกลายเป็นขับสวนกับรถทางขึ้นเขาได้จะอันตรายมาก....
ขาลงนี่จะเร็วหน่อย โค้งไม่มากเท่าทางขึ้นแต่จะมีบางช่วงต้องเร่งส่งรถกันบ้าง ก็ให้บังเอิญ มีรถคันที่ลงไปก่อนดันขับช้า
ซึ่งสร้อยฟ้าฯ ก็ขับลงมาค่อนข้างเร็วอยู่แล้ว จึงต้องเบรคตามท้ายรถคันข้างหน้า
และพี่ท่านก็ไม่ค่อยเหยียบเพื่อที่จะส่งรถขึ้นเนินสูงๆ สักเท่าไหร่ ก็เลยต้องเร่งเครื่องอืดๆๆๆ ตามเขาไป...
สำหรับเที่ยวเขาดาวดึงส์กับเขากบในตัวเมืองนครสวรรค์ก็จบลงในวันแรก กลับไปนอนค้างพักแรงขาอยู่ที่บ้านนอกตัวเมืองนครสวรรค์ก่อนหนึ่งคืน
พรุ่งนี้จะเที่ยวต่อแต่เป็นการแวะไปเรื่อยก่อนถึงกรุงเทพฯ....

 

​

 

วันต่อมากลุ่มของพวกเราออกจากบ้านพักกลับสู่กรุงเทพฯ แต่ระหว่างทางก็แวะทำบุญไหว้พระในนครสวรรค์กันอีก ๑ วัด
วัดนี้ยังไม่เคยเข้ามาไหว้เลยนะ ได้แต่ขับรถผ่านไปผ่านมาเป็นวัดชื่อเดียวกับจังหวัดนครสวรรค์ด้วยหล่ะ
แต่สร้อยฟ้ามาลาชอบจำสับสนกับวัดโพธาราม พระอารามหลวงซึ่งอยู่ในตัวเมืองเหมือนกัน....

 

​

วัดนครสวรรค์ พระอารามหลวง

เป็นพระอารามหลวงชั้นตรี ชนิดสามัญ ตั้งอยู่เลขที่ ๗๐๒ ถนนโกสีย์ ตำบลปากน้ำโพ อำเภอเมืองนครสวรรค์ จังหวัดนครสวรรค์
สังกัดคณะสงฆ์มหานิกาย มีที่ดินตั้งวัดเนื้อที่ ๒๒ ไร่ ๑ งาน ๓๕ ตารางวา

เดิมมีนามว่า “วัดหัวเมือง” เพราะตั้งอยู่ตอนต้นของตัวเมืองก่อนจะเข้าถึงตัวเมืองจะต้องผ่านวัดนี้ก่อน
สร้างขึ้นในราว พ.ศ.๑๙๗๒ เป็นวัดเก่าแก่คู่บ้านคู่เมืองมาแต่โบราณ จากหลักฐานโบราณวัตถุ น่าเชื่อว่าสร้างขึ้นในตอนปลายสมัยกรุงสุโขทัย
ตรงกับรัชสมัยของสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๒ (พระเจ้าสามพระยา) อันเป็นรัชกาลที่ ๗ แห่งกรุงศรีอยุธยา
และยังมีอีกชื่อหนึ่งว่าวัดโพธิลังการาม เนื่องจากเดิมหน้าวัดอยู่ทางริมแม่น้ำเจ้าพระยาได้มีผู้นำต้นโพธิ์มาจากประเทศศรีลังกามาปลูก ๔ ต้น
และมีพระปรางค์มองเห็นเด่นชัดสำหรับผู้สัญจรทางน้ำ ต่อมาสายน้ำได้เปลี่ยนทิศทางห่างออกไปจากวัดประมาณ ๑๐๐ เมตร
ปัจจุบันทั้งพระปรางค์และต้นโพธิ์ไม่มีให้เห็นแล้ว เป็นวัดที่ได้รับพระราชทานวิสุงคามสีมา มาแต่เดิม

เมื่อ พ.ศ.๒๒๐๓ ชาวบ้านได้พบช้างเผือก ๑ เชือก ที่เมืองนครสวรรค์ได้ประกอบพิธีทางศาสนาที่วัดนี้
แล้วนำถวายสมเด็จพระนารายณ์มหาราชที่เมืองลพบุรี ซึ่งได้พระราชทานนามว่า “เจ้าพระยาบรมคเชนทรฉัททันต์”
จึงนับว่าเป็นวัดคู่บ้านคู่เมืองมาแต่โบราณกาล

ทางราชการได้เคยใช้สถานที่วัดนี้ประกอบพิธีถือน้ำพิพัฒน์สัตยา (มีศิลาจารึกเป็นหลักฐาน)
เป็นที่พำนักอยู่จำพรรษาของเจ้าคณะจังหวัด เป็นสถานที่ใช้สอบธรรมและบาลีสนามหลวงตลอดมา

 

​

วัดหัวเมือง ได้เปลี่ยนชื่อเป็นวัดนครสวรรค์อย่างเป็นทางการในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕
เพื่อให้สอดคล้องกับชื่อของมณฑลนครสวรรค์และจังหวัดนครสวรรค์ที่ตั้งขึ้นเมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๕

ในปี พ.ศ.๒๔๔๔ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕ เมื่อคราวเสด็จทางชลมารค
ทรงเสด็จเททองหล่อพระพุทธชินราชจำลอง ที่พิษณุโลก ได้เสด็จมาทรงเยี่ยมและเห็นความสำคัญของวัดนี้
จึงทรงโปรดให้ย้ายพระครูสวรรค์วิถีสุทธิอุตตมคณาจารณ์ สังขปราโมกข์ (หลวงพ่อครุฑ) เจ้าคณะจังหวัดนครสวรรค์จากวัดเขา (วัดจอมคีรีนาคพรต)
มาพำนักอยู่ประจำวัดนี้ ในการย้ายของหลวงพ่อครุฑนั้น ทางราชการและประชาชนได้ร่วมจัดงานใหญ่มาก
มีขบวนแห่แบบเวสสันดร จำนวน ๑๓ ขบวน พระราชวงศ์เธอพระองค์เจ้าคำรพ ผู้บัญชาการทหารค่ายจิรประวัติสมัยนั้นจัดขบวนส่ง

พ.ศ.๒๔๕๔ สมเด็จพระราชินีพระพันปีหลวงและสมเด็จพระมาตุจฉาเจ้าเสด็จประพาสมณฑลฝ่ายเหนือ
ได้เสด็จมาทรงบำเพ็ญพระราชกุศลในวันพระราชสมภพและวันสวรรคตของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
พร้อมด้วยเจ้านายอีกหลายพระองค์ ได้ทรงบริจาคพระราชทรัพย์เพื่อปฏิสังขรณ์พระอารามนี้ด้วย

พ.ศ. ๒๔๕๖ สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรศ สมเด็จพระสังฆราชเจ้า เสด็จตรวจการคณะสงฆ์ได้ทรงแวะเยี่ยมหลวงพ่อครุฑที่วัดนี้ด้วยในฐานะทรงคุ้นเคยเป็นการส่วนพระองค์มาก่อน และในปีต่อมาได้เสด็จมาในงานศพหลวงพ่อครุฑอีกครั้งหนึ่ง

ในปี พ.ศ.๒๔๖๙ พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๗ ได้ทรงพระราชทานทรัพย์ส่วนพระองค์
สำหรับเป็นทุนสร้างพระอุโบสถหลังปัจจุบัน ซึ่งครอบหลังเดิมไว้พร้อมกับได้พระราชทาน
พระบรมฉายาลักษณ์เป็นโลหะทองแดงขนาดใหญ่ไว้เป็นอนุสรณ์ในพระอุโบสถด้วย

วันที่ ๕ พฤศจิกายน พ.ศ.๒๕๑๕ สมเด็จพระภคินีเธอเจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดาสิริโสภาพรรณวดี
พระราชธิดาในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖ ได้พระราชทานผ้าพระกฐินมาทอดถวายวัดนี้

สมเด็จพระสังฆราช (วาสนมหาเถระ) วัดราชบพิธสถิตมหาสีมารามได้เสด็จมาพักแรมที่วัดนี้ ๒ ครั้ง
คือ เมื่อวันที่ ๒๑ กุมภาพันธ์ พ.ศ.๒๕๒๒ และวันที่ ๒๔ กุมภาพันธ์ พ.ศ.๒๕๒๓

ปี พ.ศ.๒๕๒๗ นายเสน่ห์ วัฑฒนาธร รองปลัดกระทรวงมหาดไทย ได้เสนอเรื่องขอพระราชทานพระบรมราชานุญาต
เพื่อสถาปนาวัดนครสวรรค์ เป็นพระอารามหลวง ความทราบถึงฝ่าละอองธุลีพระบาทแล้วพระราชทานพระบรมราชานุญาต
ตามหนังสือสำนักเลขาธิการคณะรัฐมนตรีที่ นร ๐๒๐๔/๗๘๔๖ ลงวันที่ ๖ มิถุนายน พ.ศ.๒๕๒๘
กระทรวงศึกษาธิการ ได้ออกประกาศลงวันที่ ๒๖ มิถุนายน พ.ศ.๒๕๒๘ วัดนครสวรรค์ จึงได้เป็นพระอารามหลวงชั้นตรี
ชนิดสามัญ นับตั้งแต่วันที่ ๖ มิถุนายน พ.ศ.๒๕๒๘ เป็นต้นมา

เมื่อ พ.ศ.๒๕๓๔ พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลีฯ เสด็จถวายเครื่องอัฐบริขารและเงินบำรุงพระอาราม
และทรงปลูกต้นไม้สาละ เมื่อวันที่ ๑๓ มกราคม พ.ศ.๒๕๓๔ ต่อมาสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร
เสด็จพระราชทานพระพุทธรูป พระพุทธนวราชบพิตร เมื่อวันที่ ๑๒ กันยายน พ.ศ.๒๕๓๔

เกี่ยวกับการศึกษา ทางวัดได้เปิดสอนพระปริยัติธรรมตลอดมาทุกปี ทั้งแผนกธรรมและบาลีที่เป็นปึกแผ่นมั่นคงมาตั้งแต่ พ.ศ.๒๔๗๗
นอกจากนี้ยังได้เปิดสอนแผนกสามัญในปี พ.ศ.๒๕๑๓ เป็นที่ตั้งโรงเรียนมัธยมประจำจังหวัดเดิม
ที่ทำการของพุทธสมาคมมูลนิธิปากน้ำโพประชานุเคราะห์และศูนย์บริการประชาชนของตำรวจ
ที่ทางวัดได้ให้การอนุเคราะห์ด้วยดีตลอดมา

 

​

เสนาสนะ
อุโบสถ เนื่องจากวัดนครสวรรค์เป็นวัดเก่ามาก อุโบสถหลังเดิมสร้างขึ้นตั้งแต่ พ.ศ.๑๙๗๒ จึงชำรุดทรุดโทรม
ได้มีการซ่อมแซมกันเรื่อยมาตามกาลสมัย ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ เมื่อหลวงพ่อครุฑ เป็นเจ้าคณะจังหวัดนครสวรรค์
ได้ย้ายจากวัดจอมคีรีนาคพรตมาอยู่วัดนครสวรรค์ ในปี พ.ศ.๒๔๔๙ ในครั้งนั้นวัดนครสวรรค์ทรุดโทรมมาก
ต่อมาอุโบสถถูกพายุพัดอย่างแรง ทำให้ผนังโบสถ์พังทับพระประธานและหลังคาโบสถ์หักพังลงมาทับถมองค์พระประธาน
ชำรุดเสียหายมาก จึงได้มีการซ่อมแซมอุโบสถและพระประธานครั้งใหญ่ที่สุด เมื่อระหว่าง พ.ศ.๒๔๖๕ – ๒๔๗๐
ต่อจากนั้นได้มีการปฏิสังขรณ์ในส่วนต่าง ๆ เรื่อยมาจนถึงปัจจุบัน พระอุโบสถกว้าง ๑๒ เมตร ยาว ๒๖ เมตร
มีพระเจดีย์เก่าอยู่ด้านหน้าพระอุโบสถ ๓ องค์ พระปรางค์ซึ่งปรักหักพังมีเพียงซากและรากฐานปรากฏอยู่

ศาลาการเปรียญ
เมื่อหลวงพ่อเคลือบมาเป็นเจ้าอาวาส วัดนครสวรรค์ ประมาณ พ.ศ.๒๔๔๒ ได้มีการบูรณปฏิสังขรณ์ สิ่งปลูกสร้างที่ชำรุดให้ดีขึ้น
และได้สร้างศาลาการเปรียญขึ้นใหม่เป็นศาลาไม้เสาไม้แก่นกลมใหญ่ พื้นกระดาน หลังคามุงกระเบื้อง
ศาลานั้นสร้างเสร็จเรียบร้อยใช้การได้ตลอดมาจนถึง พ.ศ.๒๕๒๖ ในสมัยที่พระราชสิทธิเวที เป็นเจ้าอาวาส จึงได้รื้อถอน แล้วสร้างใหม่เป็นอาคาร ค.ส.ล. สองชั้นแบบทรงไทยประยุกต์ จัตุรมุข กว้างยาวด้านละ ๓๔ เมตร ๒ ชั้น เทคอนกรีตทั้งฝ้าและหลังคามุงกระเบื้องเคลือบ
พื้นขัดหิน เพื่อให้มีขนาดพอกับจำนวนประชาชนที่มาทำบุญ ฟังธรรมดังที่เห็นอยู่ปัจจุบันนี้

กุฏิสงฆ์ จำนวน ๑๕ หลัง เป็นอาคารคอนกรีต ๙ หลัง อาคารไม้สัก ๒ ชั้น ๑ หลัง

ห้องสมุดจัตุรมุขกว้าง ๑๑ เมตร ยาว ๑๒ เมตร อาคารคอนกรีต

หอระฆังจตุรมุขสร้างด้วยไม้ทั้งหลัง

อาคารเรียนพระปริยัติธรรมกว้าง ๒๔.๕๐ เมตร ยาว ๒๘.๕๐ เมตร เป็นอาคารคอนกรีต ๒ ชั้น มีมุขหน้าและหลัง

พระวิหารสร้างด้วยอิฐโบราณแผ่นใหญ่ บูรณะ พ.ศ.๒๕๒๗

อาคารสำนักงานมูลนิธิการกุศล

 

​

หลวงพ่อศรีสวรรค์
เป็นพระพุทธรูปเก่ามาแต่โบราณเป็นพระประธานอยู่ในอุโบสถหลังเดิม เป็นพระพุทธรูปสมัยศิลปะสุโขทัย
หลวงพ่อศรีสวรรค์ได้รับการบูรณะหลายครั้ง พร้อมกับการซ่อมแซมพระอุโบสถ โดยได้นำทองเหลืองจากองค์เดิมมาหล่อใหม่
และมีประชาชนนำทองเหลืองและทองคำมารวมกันหล่อเป็นองค์พระให้ประชาชนได้เคารพกราบไหว้
เป็นที่พึ่งทางใจมาเป็นเวลานานจนเมื่อมีการซ่อมแซมครั้งใหญ่สุด ระหว่าง พ.ศ.๒๔๖๕ – ๒๔๗๐
ได้มีประชาชนบริจาคทองเหลือง ทองแดงและทองคำ หล่อหลอมให้องค์พระมีขนาดใหญ่กว่าเดิม
มีหน้าตักกว้าง ๒.๕๐ เมตร (ปัจจุบันยังมีทองคำอยู่ที่เกษ) เล่ากันว่าในขณะที่เททองอยู่นั้น
พอตกเย็นใกล้ค่ำเกิดมีแสงพุ่งออกจากองค์พระมีลำแสงเป็นสีต่างกันถึง ๖ สี เรียกว่าฉัพพรรณรังสี เป็นที่อัศจรรย์ยิ่ง
ประชาชนชาวนครสวรรค์มีความศรัทธาในหลวงพ่อศรีสวรรค์มาก ได้มาเคารพกราบไหว้กันอยู่ตลอดเวลา
ในระยะหลัง ๆ นี้ผู้ใดมีความทุกข์ความเดือดร้อนก็จะนำเครื่องสักการะมาถวาย และบริจาคทรัพย์เพื่อทำนุบำรุงวัด
และมีการบนบานกันอยู่เสมอ จะเห็นได้จากการมีละครแก้บนกันเกือบไม่เว้นแต่ละวัน

พระสองพี่น้องหรือพระผู้ให้อภัย เป็นพระพุทธรูปองค์ใหญ่ ๒ องค์หันหลังให้กัน หน้าตักกว้าง ๓.๕๐ เมตร
ประดิษฐานอยู่ในวิหารเก่า ซึ่งแต่เดิมเป็นวิหารสองหลังคู่ ต่อมาได้บูรณะติดกันเป็นวิหารยาวหลังเดียว
เมื่อพิจารณาถึงรูปทรงของพระพุทธรูปและอิฐที่สร้างนั้น เป็นของเก่าตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา เนื่องจากสร้างมาเป็นเวลานาน
สิ่งปลูกสร้างชำรุดหักพังไปแล้วหลายครั้ง หลังคาทางทิศเหนือที่มุงบังพระพุทธรูปองค์ใหญ่ ๒ องค์นั้น หักพัง
หลังคาเปิดคงเหลือแต่ด้านหน้าทางถนนโกสีย์ จะรื้อสร้างใหม่ก็เกิดมีฟ้าผ่าขึ้นหลายครั้งจนเป็นที่กรงกลัวกันว่าถ้าก่อสร้างใหม่จะเกิดอันตราย

จนต่อมาเมื่อ พ.ศ.๒๔๖๘ ได้มีบุคคลในตระกูล “อินทร” ได้ซ่อมแซมองค์พระทั้งสอง และตั้งเสาไม้ทำหลังคามุงสังกะสี
บังเฉพาะพระพุทธรูปองค์ใหญ่สององค์เท่านั้น เนื่องจากทางด้านหน้ายังมีหลังคากระเบื้องหลังเก่าเหลืออยู่
แต่ปัจจุบันหลังคาด้านหน้าได้ชำรุดหักพังไปหมดแล้ว จึงดูเหมือนพระพุทธรูปถูกทอดทิ้งให้ตากแดดตากฝนมาเป็นเวลานาน
ซึ่งขณะนี้ทางวัดได้มีดำริว่าจะก่อสร้างวิหารครอบองค์พระพุทธรูปทั้งหมดแล้ว

สาเหตุที่สร้างพระพุทธรูปหันหลังให้กันนั้น ยังไม่พบหลักฐานที่แน่นอนได้แต่มีการบอกเล่าสืบต่อกันมาหลายเรื่อง เช่น
เป็นการให้ความหมายทางธรรม หมายถึงการเกิดและการตาย เรื่องที่สองเกี่ยวกับทางโลกคือ เจ้าบ่าวเจ้าสาวจะเข้าพิธีแต่งงานกัน
ฝ่ายเจ้าบ่าวยกขันหมากมาถึงบ้านเจ้าสาวแล้วเกิดวิวาทกันอย่างไม่มีวันที่ยินดีกันได้ จึงตกลงสร้างพระพุทธรูปหันหลังให้กันเป็นอนุสรณ์
อีกเรื่องหนึ่งมีผู้เขียนประวัติไว้ว่าชนชาติพม่าเป็นผู้สร้าง เนื่องจากนครสวรรค์เป็นเมืองหน้าด่าน
และพม่าเคยยกทัพมาถึงเมืองนี้ คือเมืองพระบาง เมื่อสงครามยุติลงได้สร้างพระพุทธรูปหันหลังให้กันไว้เป็นอนุสรณ์
การหันหลังให้กันอาจมีความหมายถึง การให้อภัยไม่ต้องจองเวรจองกรรมกันต่อไป ชาวบ้านจึงเรียกว่า “พระผู้ให้อภัย”

 

​

 

ทำบุญไหว้พระที่วัดนครสวรรค์ พระอารามหลวงกันแล้ว ก็มุ่งหน้าสู่กรุงเทพมหานครด้วยถนนสายเอเชีย
แต่ด้วยไม่รีบร้อนที่จะตรงดิ่งกลับบ้าน ก็เลยออกนอกเส้นทางมุ่งหน้าสูจังหวัดลพบุรี จะไปลุยทุ่งดอกทานตะวันกันสักหน่อย

แต่ก็ต้องผ่านตัวเมืองลพบุรี ก็เลยแวะพระปรางค์สามยอด จอดรถดูลิง

มาคราวก่อนโน้นถูกลิงปีนขึ้นบนหลังคารถแงะกันสาดด้านข้างก็ไม่รู้ว่ากันสาดจะหลุดแล้ว พอขับรถไปถูกลมตีก็ล่วงหายไปเลย
เสียดายมากกันสาดสีชาของแท้หาใหม่ไม่ได้ด้วย จึงไปเดินคลองถมซื้อของก๊อปสีดำมาติดแทน หมดกัน....
ก็ไม่ได้โกรธลิงนะ แล้วตอนนั้นเดินเข้าไปในพระปรางค์รู้สึกลิงที่นี่ไม่เป็นมิตรเลยอ่ะ
คอยแต่จะแยกเขี้ยวใส่ทำเสียงขู่ แล้ววิ่งเข้าหา ยืนตัวแข็งทื่อกลัวลิงกัด....
แต่มาคราวนี้ตอนจอดรถก็มีคนคอยกันลิงไม่ให้มายุ่งกับรถ พอขึ้นไปบนพระปรางค์ก็มีคนคอยถือไม้
ถือหนังยางขู่ลิงไม่ให้เข้ามาใกล้ แต่ดูๆ แล้วมาคราวนี้ลิงไม่ดุเหมือนแต่ก่อน....

ความเป็นมาของพระปรางค์สามยอด ขอยกข้อมูลมาจากวิกีพีเดียนะ...

​

 

​

พระปรางค์สามยอด จังหวัดลพบุรี เป็นโบราณสถานและแหล่งท่องเที่ยวทางประวัติศาสตร์และโบราณคดีที่สำคัญแห่งหนึ่งของจังหวัดลพบุรี
ลักษณะเป็นปราสาทเขมรในศิลปะบายน (พ.ศ.๑๗๒๐ – ๑๗๗๓) โครงสร้างเป็นศิลาแลงประดับปูนปั้น
สร้างขึ้นในรัชสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ (ครองราชย์ พ.ศ. ๑๗๒๔ - ประมาณ ๑๗๕๗) เพื่อเป็นพุทธสถานในลัทธิวัชรยานประจำเมืองละโว้หรือลพบุรี
ซึ่งในขณะนั้นเป็นเมืองลูกหลวงของอาณาจักรกัมพูชา แต่เดิมภายในปราสาทประธานประดิษฐานพระพุทธรูปนาคปรกทรงเครื่อง
ปราสาททิศใต้ประดิษฐานรูปพระโลเกศวร (พระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร) สี่กร และปราสาททิศเหนือประดิษฐานรูปพระนางปรัชญาปารมิตาสองกร
ตั้งอยู่ที่ตำบลท่าหิน อำเภอเมืองลพบุรี จังหวัดลพบุรี บนเนินดินด้านตะวันตกของทางรถไฟ ใกล้กับศาลพระกาฬ
เป็นปราสาทศิลาแลงแบบเขมรเรียงต่อกัน ๓ องค์ เชื่อมต่อกันด้วยมุขกระสัน ภายในบริเวณนอกจากปราสาททั้ง ๓ องค์นี้แล้ว
ทางด้านทิศตะวันออกของปราสาทประธานมีการต่อเติมวิหารก่ออิฐถือปูนเชื่อมต่อกับปราสาทประธานเพื่อประดิษฐานพระพุทธรูป
ในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช (ครองราชย์ พ.ศ.๒๑๙๙ – ๒๒๓๑)

ลักษณะทางสถาปัตยกรรม
เป็นปราสาทขอม ๓ องค์ เชื่อมต่อกันด้วยมุขกระสัน (อันตรละ) โดยวางตัวในแนวเหนือ-ใต้ หันหน้าสู่ทิศตะวันออก
ปราสาทประธานมีความสูงใหญ่กว่าอีก ๒ องค์ โครงสร้างของปราสาททำจากศิลาแลงฉาบปูน
มีการประดับประดาตามส่วนต่างๆ ของปราสาทด้วยปูนปั้น อันเป็นลักษณะของงานสถาปัตยกรรม
ในยุคของพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ (ครองราชย์ พ.ศ. ๑๗๒๔ - ประมาณ ๑๗๕๗) ที่นิยมใช้ศิลาแลงเป็นวัสดุในการก่อสร้าง
เช่น ปรางค์พรหมทัตที่ปราสาทพิมาย จังหวัดนครราชสีมา ซึ่งประดิษฐานพระรูปของพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗
ปราสาทวัดกำแพงแลง จังหวัดเพชรบุรี ที่สร้างเป็นปราสาทศิลาแลง ๓ องค์เรียงกันในลักษณะเดียวกับพระปรางค์สามยอด
และปรางค์องค์กลางของวัดพระพายหลวง จังหวัดสุโขทัย เป็นต้น

 

​

ลวดลายประดับ
ส่วนยอดหรือศิขระ สร้างด้วยหินทรายเป็นรูปบัวคว่ำบัวหงายซ้อนกัน ๓ ชั้น ถัดลงมาเป็นการยกเก็จสามเก็จตรงด้านและมุมประดับด้วยกลีบขนุนทำจากศิลาแลง และบางส่วนทำจากปูนปั้นเป็นรูปบุคคลยืนอยู่ในซุ้มเรือนแก้ว ส่วนที่ยกเก็จชั้นที่ ๔ เดิมทั้ง ๔ ทิศ จะมีการปั้นเทพประจำทิศอยู่ในกลีบขนุนและตอนล่าง ได้แก่ พระอินทร์ทรงช้างเอราวัณประจำทิศตะวันออก พระวรุณทรงหงส์ ประจำทิศตะวันตก ท้าวกุเวรทรงมกร ทิศเหนือ และ พระยมทรงกระบือ ทิศใต้ ปัจจุบันเหลือเพียงบางส่วน สันหลังคาของมุขกระสันประดับด้วยบราลีศิลาแลงปั้นเป็นพระพุทธรูปประทับสมาธิราบ ปางสมาธิ ในซุ้มเรือนแก้ว ปัจจุบันเสียหายทั้งหมด

​

บัวรัดเกล้าเรือนธาตุ
มีการประดับลวดลายปูนปั้นประกอบไปด้วย แถวบนสุดเป็นลายดอกไม้กลม ถัดลงมาปั้นปูนเป็นรูปกลีบบัวหงาย แถวถัดลงมาเป็นลายดอกซีกดอกซ้อน รูปหงส์ ลายกลีบบัวหงาย ลายก้านขด และดอกบัวตูม เรียงเป็นแถว ลวดลายละ ๑ แถวรวมเป็น ๓ แถว จบด้วยลายกรวยเชิงเป็นรูปเกียรติมุข (หน้ากาล) คายเฟื่องอุบะ

ตอนกลางของเรือนธาตุ
มีลายปูนปั้นประดับเป็นลายก้านขดที่แถวบนสุด ถัดลงมาเป็นบัวฟันยักษ์คว่ำ หน้ากระดานเป็นลายกระจังประกอบกันเป็นลายกากบาทแทรกด้วยลายประจำยามลายเล็กและลายดอกซีกดอกซ้อน ถัดลงมาเป็นลายกลีบบัวหงาย ลายกระหนกวงโค้ง ลายดอกบัว ตอนล่างสุดเป็นลายกรวยเชิงตามลำดับ

บัวเชิงเรือนธาตุ
ด้านบนสุดเป็นรูปใบหน้าของชาวจามที่เป็นศัตรูกับชาวเขมรที่ถูกประดิษฐ์เป็นใบหน้าของยักษ์ประกอบกับลายกรวยเชิง อันเป็นที่นิยมมากในศิลปะแบบบายนของกัมพูชา ถัดลงมาเป็นลายดอกบัว สันลูกแก้วอกไก่เป็นลายรักร้อย และบัวฟันยักษ์คว่ำ ลายก้านขด และดอกซีกดอกซ้อน ลายละหนึ่งแถวตามลำดับ
ในส่วนของลวดลายหน้าบันและทับหลังนั้นปัจจุบันไม่ปรากฏร่องรอยหลักฐานเนื่องจากส่วนใหญ่เป็นการปั้นปูนประดับลงบนศิลาแลงเมื่อเวลาผ่านไปรูอากาศของศิลาแลงจะมีการขยายตัวทำให้ลวดลายปูนที่ปั้นประดับอยู่นั้นกะเทาะออกมารวมถึงลิงที่มาอาศัยก็มีส่วนทำให้เกิดความเสียหาย

​

นอกจากนี้ในสมัยอยุธยาตรงกับรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์ได้มีการบูรณปฏิสังขรณ์และดัดแปลงพระปรางค์สามยอดเพื่อใช้เป็นพุทธศาสนสถานอีกครั้ง ดังจะเห็นได้จากการซ่อมแซมส่วนที่เป็นเพดาน โดยยังคงเห็นร่อยรอยของการปิดทองเป็นรูปดาวเพดาน และการสร้างฐานภายในพระปรางค์สามยอดหลายฐานลักษณะคล้ายกับฐานชุกชีด้วยอิฐ อันเป็นวัสดุที่แตกต่างไปจากส่วนอื่นๆ ของพระปรางค์สามยอดซึ่งส่วนใหญ่เป็นศิลาแลง

 

​

รูปเคารพในพระปรางค์สามยอด
ปัจจุบันไม่พบหลักฐานรูปเคารพประธานในพระปรางค์สามยอด พบเพียงฐานสนานโทรณิที่ใช้เป็นแท่นรองสรง แต่จากรูปแบบของพระพิมพ์รูปปราสาท ๓ องค์ที่พบภายในกรุปรางค์ประธานวัดราชบูรณะ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา หรือที่นิยมเรียกกันว่า "พระพิมพ์รัตนตรัยมหายาน" ทำให้ทราบว่า แต่เดิมภายในปราสาทประธานของพระปรางค์สามยอดคงเป็นที่ประดิษฐานพระพุทธรูปนาคปรกทรงเครื่อง พระโลเกศวรสี่กรในปราสาททิศใต้ และพระนางปรัชญาปารมิตาในปราสาททิศเหนือ เช่นเดียวกับที่ปรากฏในพระพิมพ์ โดยพระพิมพ์ดังกล่าวสร้างขึ้นภายใต้คติความเชื่อพุทธศาสนาลัทธิวัชรยาน จากกัมพูชา
สำหรับพระพุทธรูปนาคปรกทรงเครื่อง ได้แก่ พระอาทิพุทธะ หรือพระมหาไวโรจนะ ซึ่งทรงเป็นพระพุทธเจ้าพระองค์ที่ ๖ ของพุทธศาสนาลัทธิวัชรยาน ที่จารึกของกัมพูชาเรียกว่า พระวัชรสัตว์ ในศิลปะเขมรนิยมสร้างเป็นพระพุทธรูปทรงเครื่องนาคปรก ส่วนพระโลเกศวรอันเป็นพระนามที่ปรากฏในจารึกของกัมพูชาใช้เรียกพระโพธิสัตว์อวโลกิเตศวร ผู้ทรงเป็นบุคลาธิษฐานของความเมตตากรุณาและสัญลักษณ์ของอุบาย (อุปายะ) และพระนางปรัชญาปารมิตา เทวนารีผู้ทรงเป็นสัญลักษณ์ของปัญญาอันล้ำเลิศบุคลาธิษฐานของคัมภีร์ปรัชญาปารมิตาสูตร รูปเคารพทั้ง ๓ นี้นิยมสร้างในรัชสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ซึ่งทรงนับถือพุทธศาสนาลัทธิวัชรยาน โดยประกอบกันเป็นความหมายเชิงพุทธปรัชญาของลัทธิวัชรยาน กล่าวคือ พระโลเกศวรทรงเป็นตัวแทนของอุบาย หรือวิธีการอันแนบเนียนซึ่งใช้ไขเข้าสู่ปราชฺญา หรือปัญญาที่มีพระนางปรัชญาปารมิตาเป็นสัญลักษณ์ อันจะนำไปสู่การบรรลุพุทธสภาวะหรือศูนฺยตา ซึ่งแทนด้วยพระวัชรสัตว์นาคปรก

สำหรับรูปเคารพอื่นๆ ที่พบในพระปรางค์สามยอดนั้น ส่วนมากเป็นพระพุทธรูปนาคปรก ซึ่งกรมศิลปากรได้อัญเชิญไปเก็บรักษาไว้ในพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ นารายณ์ราชนิเวศน์ จังหวัดลพบุรี

 

​

วิหารหน้าพระปรางค์สามยอด
เป็นวิหารก่ออิฐถือปูน มีแผนผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า หันหน้าไปทางทิศตะวันออก สภาพของวิหารคงเหลือเพียงผนังทั้ง ๒ ข้างและผนังหุ้มกลองทางด้านทิศตะวันออก ส่วนเครื่องบนพังทลายไปหมดแล้ว ประตูของผนังหุ้มกลองด้านทิศตะวันออกก่ออิฐเป็นซุ้มโค้งหรืออาร์ช (arch) แบบตะวันตก ส่วนประตูทางเข้าที่ผนังด้านข้างของวิหารและหน้าต่างที่ผนังด้านหลังของวิหารก่ออิฐเป็นซุ้มโค้งกลีบบัว (pointed arch) แบบศิลปะอิสลาม ป้จจุบันเหลือเพียงซุ้มหน้าต่างด้านทิศเหนือเท่านั้น โครงสร้างผนังของก่ออิฐหนาทึบสลับกับศิลาแลงบางส่วน อันเป็นเทคนิคที่ใช้ในงานสถาปัตยกรรมในรัชสมัยของสมเด็จพระนารายณ์มหาราช เช่นเดียวกับกับอาคารที่สร้างขึ้นรัชสมัยนี้ที่นิยมก่อสร้างด้วยอิฐแทรกด้วยศิลาแลงเป็นชั้นๆ เช่น พระที่นั่งสุริยาศน์อมรินทร์ ในพระราชวังโบราณ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา และอาคารหลายหลังในพระนารายณ์ราชนิเวศน์ จังหวัดลพบุรี ด้านหลังของวิหารยกเก็จเป็นกะเปาะเชื่อมต่อกับประตูทางเข้าด้านทิศตะวันออกของปราสาทประธาน ซึ่งการยกเก็จเป็นกะเปาะนี้เป็นรูปแบบทางสถาปัตยกรรมของวิหารซึ่งนิยมสร้างในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์ เช่น พระที่นั่งจันทรพิศาล ภายในพระนารายณ์ราชนิเวศน์ และวิหารหลวงวัดพระศรีรัตนมหาธาตุ ลพบุรี ภายในวิหารประดิษฐานพระประธานเป็นพระพุทธรูปประทับสมาธิราบ ปางสมาธิ ทำจากศิลา

 

​

อายุเวลาของพระปรางค์สามยอด พิจารณาจากรูปแบบการก่อสร้างที่ใช้ศิลาแลงเป็นโครงสร้าง พอกด้วยปูน และประดับด้วยลวดลายปูนปั้น อันเป็นรูปแบบทางสถาปัตยกรรมที่นิยมมากในศิลปะบายนของกัมพูชาโดยเฉพาะอย่างยิ่งงานสถาปัตยกรรมที่สร้างขึ้นในรัชสมัยของพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ และยังสอดคล้องกับรูปแบบของพระพิมพ์รูปปราสาทสามยอด ที่ภายในแต่ละยอดประดิษฐานพระพุทธรูปทรงเครื่องนาคปรก พระโลเกศวรสี่กร และพระนางปรัชญาปารมิตา อันเป็นรูปเคารพที่เคยประดิษฐานภายในปราสาททั้ง ๓ หลังของพระปรางค์สามยอดด้วย โดยพระพิมพ์ดังกล่าวสร้างขึ้นในพุทธศาสนาลัทธิวัชรยาน ที่รุ่งเรืองเป็นอย่างยิ่งในรัชสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ แห่งกัมพูชา จากเหตุผลดังกล่าว จึงสันนิษฐานได้ว่าพระปรางค์สามยอดสร้างขึ้นในรัชสมัยของพระองค์ที่ทรงครองราชย์ระหว่าง พ.ศ.๑๗๒๔ ถึงประมาณ ๑๗๕๗

ส่วนวิหารด้านหน้าของพระปรางค์สามยอดคงสร้างขึ้นในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์ โดยพิจารณาจากเทคนิคการสร้างซุ้มโค้งของประตูและหน้าต่างที่ก่ออิฐตะแคงเป็นซุ้มโค้งหรืออาร์ช (arch) อันเป็นรูปแบบของสถาปัตยกรรมตะวันตกที่เริ่มนิยมสร้างในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์ ดังตัวอย่างจากซุ้มโค้งของบ้านวิชาเยนทร์ จังหวัดลพบุรี ซึ่งสร้างในรัชสมัยดังกล่าวเช่นกัน นอกจากนี้ ผนังของวิหารซึ่งมีการเสริมศิลาแลงเข้าไประหว่างอิฐเพื่อให้โครงสร้างแข็งแรงขึ้นก็เป็นเทคนิคที่นิยมในรัชสมัยนี้เช่นเดียวกัน ดังปรากฏในอาคารหลายหลังที่พระนารายณ์ราชนิเวศน์ จังหวัดลพบุรี

​

จากหลักฐานที่ปรากฏแสดงให้เห็นว่า พระปรางค์สามยอดสร้างขึ้นเพื่อเป็นพุทธสถานในลัทธิวัชรยานประจำเมืองละโว้ เพื่อประดิษฐานรูปพระวัชรสัตว์นาคปรก พระโลเกศวร และพระนางปรัชญาปารมิตา อันเป็นรูปเคารพที่นิยมสร้างขึ้นในพุทธศาสนาลัทธิวัชรยานของกัมพูชาในรัชกาลของพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ซึ่งเป็นช่วงระยะเวลาที่พุทธศาสนาลัทธิวัชรยาน เจริญรุ่งเรืองอย่างมากในกัมพูชา เทียบได้กับศาสนาประจำอาณาจักรภายใต้พระราชูปถัมภ์ของพระองค์ ดังจารึกปราสาทพระขรรค์ที่กล่าวถึงพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ ว่า หลังทรงครองราชย์ได้ ๑๐ ปี ได้ทรงสร้างเทวรูปทำด้วยทองคำ เงิน สัมฤทธิ์ และศิลา เพื่อส่งไปพระราชทานยังเมืองต่างๆ ในราชอาณาจักรของพระองค์เป็นจำนวนถึง ๒๐,๔๐๐ องค์ และทรงส่งพระชัยพุทธมหานาถ ซึ่งเป็นพระพุทธรูปนาคปรกทรงเครื่องอีก ๒๓ องค์ไว้ตามเมืองใหญ่ ๆ ในอาณาจักร เช่นที่ “ละโว้ทยปุระ” (จังหวัดลพบุรี) “สุวรรณปุระ” (จังหวัดสุพรรณบุรี) “ศัมพูกปัฏฏนะ” (เมืองหนึ่งในภาคกลางของประเทศไทย) “ชยราชบุรี” (จังหวัดราชบุรี) “ชยสิงหบุรี” (เมืองสิงห์ จังหวัดกาญจนบุรี) “ชยวัชรบุรี” (จังหวัดเพชรบุรี) ซึ่งในขณะนั้นเมืองละโว้ในรัชสมัยของพระองค์ก็มีศักดิ์เป็นเมืองลูกหลวงของอาณาจักรกัมพูชาด้วย ดังปรากฏในจารึกของกัมพูชาว่า เจ้าชายอินทรวรมัน (ต่อมา คือ พระเจ้าอินทรวรมันที่ ๒) พระราชโอรสของพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ กับพระนางชัยราชเทวี ทรงครองเมือง “ลโวทย”

ต่อมาหลังการล่มสลายของพุทธศาสนาลัทธิวัชรยาน ในกัมพูชา พระปรางค์สามยอดจึงได้รับการดัดแปลงให้เป็นพุทธสถานในนิกายเถรวาท ดังเห็นได้จากการสร้างวิหารเชื่อมต่อกับปราสาทประธานในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์ ซึ่งทรงสร้างพระนารายณ์ราชนิเวศน์และบูรณปฏิสังขรณ์วัดวาอารามต่างๆ ในเมืองลพบุรี ในช่วงระยะเวลาที่เสด็จแปรพระราชฐานมายังเมืองลพบุรีเกือบตลอดรัชกาล

 

​

เดินดูพระปรางค์สามยอด ดูแต่ภายในพระปรางค์แต่ไม่ได้เดินรอบพระปรางค์เพราะว่าแดดร้อนมาก....
ก็เลยรีบขึ้นรถแล้วไปลุยทุ่งดอกทานตะวันดีกว่า... พวกเราไม่ได้แวะศาลพระกาฬ กลัวจะไปถึงทุ่งดอกทานตะวันไม่ทัน
ก็ตอนนี้เป็นเวลาบ่ายสองโมงแล้ว....และระยะทางยังไกลพอดู...ออกจากตัวเมืองลพบุรีผ่านวงเวียน ๒ วงเวียน
เลี้ยวซ้ายตรงสามแยกไฟแดงเข้าสู่ทางหลวงหมายเลข ๓๐๑๗ วิ่งยาวๆๆๆ ไปจ๊ะเอ๋กับทางหลวงหมายเลข ๒๑
ข้ามถนนไปอีกฝั่งเข้าสู่เขตอำเภอพัฒนานิคม แล้วเราก็เจอทุ่งทานตะวัน...
มาถึงบ่ายสามโมง ขับรถร่วมๆ ๑ ชั่วโมงแน่ะ ตั้งแต่ออกจากนครสวรรค์มาถึงทุ่งทานตะวัน พวกเรายังไม่มีอะไรตกถึงท้องเลย
ครั้งแรกคิดว่าทุ่งทานตะวันจะเป็นที่สุดท้ายก่อนกลับ แต่เห็นว่าอีกนิดเดียวก็จะถึงเขื่อนป่าสักชลสิทธิ์
และกะว่าจะหาข้าวกลางวันที่เขื่อนป่าสักชลสิทธิ์ ผลออกมากะเวลาผิดไปอย่างมหาศาล ก็ต้องรวบยอดไปมื้อเย็น
แขวนท้องร้องไปก่อน ตอนนี้ลุยทุ่งทานตะวันให้เป็นลมกันไปข้างนึง....

 

​

 

​

 

​

 

​

 

​